اندرحکایت سادات قیری

(به نام خداوند مهربان)
سادات جلیله قیری به روایت بزرگ خاندان سادات قیری، جناب آقای حاج سید عبدالحسین مطهر، از اعقاب امام موسی کاظم (ع) و از سادات شوشتر می‏‎باشند که سابقه تاریخی آنان با کشف اولین چاه نفت ایران و خاور میانه گره خورده است. این ارتباط تاریخی همواره نام سادات قیری را در داستان کشف نفت در ایران به طور روشن و شایسته منعکس می‎کند. اینکه از چه زمانی سادات قیری در شوشتر مستقر شده اند به خوبی معلوم نیست اگر چه مدفن هفت تن از اجداد ما در منطقه ای بنام هفت شهیدان به فاصله جاده ای 45 کیلومتر از شوشتر به سمت مسجدسلیمان وجود دارد که بیانگر سابقه دیرینه اقامت آنها در آن مناطق می‎باشد. تاریخچه فعالیت تولیدی اجداد ما به روایت بزرگ خاندان سادات قیری جناب حاج سیدآقا عبدالحسین مطهر،به عهد قاجار بر میگردد که پدران ما در آن زمان به بازرگانی و تجارت اشتغال داشته و کالاهای مورد تقاضای اصفهان را با اسب و استر از شوشتر به آنجا حمل، به فروش رسانده و یا با کالاهای مورد نیاز شهر اقامت خود مبادله میکردند.
اینکه چگونه پدران ما در آن زمان با یکی از مشتقات نفتی بنام قیر و نحوه تولید آن اشراف پیدا کرده و به آن مبادرت میورزیدند، خود جای تامل دارد. لیکن بنا به گفته حاج آقا مطهر که خود در نوجوانی شاهد و ناظر بوده است ، به علت بعد مسافت زمینی با کاروان از شوشتر تا اصفهان در نتیجه آنها ناچارأ بین راه به استراحت پرداخته که در یکی از این اطراق ها که برای جمع آوری بوته یا در جستجوی آب به اطراف میروند در محلی به نام (دره خرسان) مسجدسلیمان، چند قدمی اولین چاه نفت کنونی که چند سال بعد کشف شد و پدران ما از آن بی اطلاع بودند، متوجه چشمه جوشان ماده سیاه رنگ و بد بوئی که روی برکه ای از آب جمع شده بود میشوند.
افراد جستجوگر موضوع را با سایرین مطرح و یکی از آنان که دارای هوش و درایت خارق العاده بوده و با آگاهی از سابقه تاریخی استفاده قیر در ابنیه دوران ساسانیان که در اشعار شاهنامه فردوسی نیز سروده شده است، به اهمیت این ماده پی میبرد. در یکی دو سفر بعدی با کسب آگاهی بیشتر، اجداد ما تصمیم میگیرند تا به جای تحمل رنج تجارت کالا و مشقات ایاب و ذهاب و خطر راهزنان، در همین محل اطراق کرده از ماده سیاه رنگ بهره برداری کنند. بدین منظور با ایجاد آب بند کوچکی در مسیر چشمه، جریان عبور نفت و آب را متوقف و لایه های بالائی را که نفت سیاه خالص بوده به وسیله مشک های پوست بز و گوسفند پر کرده برای مصرف سوخت در مسجدسلیمان و شوشتر به فروش میرساندند.
اجداد ما پس از رونق گرفتن کارشان تصمیم میگیرند تا از این ماده نفتی غلیظ، قیر تهیه کنند. قیر در آن زمان ماده شناخته شده ای بود و مصارف ساختمانی و صنایع دستی داشت، به دنبال این اندیشه با ایجاد یک دیگ بزرگ به ارتفاع چهار متر و قطر دو متر که در پائین آن مجرای خروج تعبیه گردیده و زیر آن اجاق سنگی بزرگی با سوخت همان نفت سیاه ایجاد، سپس با هدایت جریان مخلوط آب و نفت خام آن را تا حد معینی پر کرده در مرحله بعدی آب ته نشین شده را خارج و اجاق بزرگ را برای مدت یک هفته روشن نموده تا آب و سایر مواد موجود در نفت سیاه بخار گردیده سپس با نظر شخص وارد به امور پخت قیر، آن را خاموش میکردند، و قیر مذاب را به داخل برکه آب هدایت و پس از خنک شدن به صورت لایه های خمیر مانند برداشت و به شکل تکه های قیر برای فروش به شوشتر و سایر شهر ها حمل میکردند.
این کار سالها ادامه داشت تا اینکه ناصرالدین شاه قاجار، امتیاز بهره برداری از معادن زیر زمینی و به خصوص نفت را به مدت شصت سال به شخصی انگلیسی استرالیائی تبار بنام ویلیام دارسی واگذار مینماید که این ماجرا داستان بسیار مفصلی دارد و چندین جلد کتاب در باره آن نوشته شده ، علاقمندان میتوانند به یکی از این کتابها به نام: نفت در ایران نوشته: الول ساتن ترجمه دکتر رضا رئیس طوسی مراجعه نمایند.
به هر حال نمایندگان ویلیام دارسی تجسس برای نفت در غرب ایران را آغاز و چون به نتیجه مطلوب نمیرسند بر اساس گزارش شخصی بنام لافتوس از گروه تجسس که پدران ما را در منطقه دره خرسان مسجدسلیمان مشاهده کرده مشغول تهیه قیر از نفت جاری در روی زمین میباشند، دارسی یک متخصص زمین شناس به نام جورج برنارد رینولدز را به منطقه اعزام و به لحاظ نزدیکی محل فعالیت پدران ما به عملیات حفر چاه و دستور نماینده دولت ایران مبنی بر کسب رضایت مالکین اطراف چاه، در نتیجه همین شخص در سال 1907 میلادی با پدران ما قراردادی منعقد نموده و بر اساس آن مشروط بر توقف عملیات تولید قیر طبق اظهارات حاج آقا مطهر سالانه مبلغ 900 قران احمد شاهی و 1000من نفت خام به آنها تحویل دهد. ( این قرارداد هنوز بقوت خود باقیست).
نکته قابل توجه اینکه به شهادت تاریخ، علیرغم تلاشهای حفر چاه نفت در مناطق مختلف غرب و جنوب کشور و عدم توفیق پیدایش آن، تقدیر چنان خواسته بود تا منطقه ای در چند قدمی فعالیت پدران ما به اولین چاه نفت ایران و خاورمیانه مبدل گردد که نام و آوازه ما نیز در تاریخ صنعت نفت جزء جدائی ناپذیر آن باقی بماند. هنوز هم سالخوردگان محلی با نام و آوازه ما آشنائی دارند. بر همه جوانان برومند و اصیل سادات قیری فرض است تا حتی المکان از سه محل بسیار با ارزش مرتبط با سابقه فرهنگی مذهبی و اجتماعی اجداد خود برای یکبار هم شده بازدید به عمل آورند. اول شهرستان شوشتر که محل زندگی بیشتر آنان برای سالیان متمادی بوده است، دوم هفت شهیدان که حدود 45 کیلومتری شوشتر به طرف مسجدسلیمان است و در آنجا هفت تن از اجداد ما مدفون بوده و زیارتگاه معروفی در منطقه به شمار می آید، و سوم علیرغم وجود هیچگونه آثار باقیمانده از دوران گذشته، بازدید محل فعالیت تولید قیر در دره ای در چند قدمی چاه شماره یک مسجدسلیمان است که ضمن مشاهده موزه ماشین آلات حفر چاه نفت در بیش از یکصد سال پیش ضمنأ محل فعالیت تولید قیر که هنوز هم بوی گاز از آنجا به مشام میرسد، مشاهده گردد.
محمد علی بهروزی
آبان 1394